Laseri i laserska tehnologija se danas koriste u brojnim medicinskim i stomatološkim indikacijama. Cilj ovog članka je bio da predstavi osnovne karakteristike lasera i mogućnosti njihove primene u stomatološkoj praksi. Efekat lasera na meka tkiva obezbeđuje manje invazivnu, hirurgiju bez krvi, minimum postoperativnih komplikacija i intervenciju bez bola. Laseri za tvrda tkiva omogućavaju efikasnu dijagnostiku karijesa, povećavaju otpornost gleđi prema karijesu, omogućuju efikasno kondicioniranje gleđi, kvalitetnu preparaciju kaviteta i polimerizaciju materijala, odnosno efikasnu sterilizaciju očišćenog i obrađenog kanala korena zuba. Za sigurnu primenu lasera neophodna je edukacija osoblja o laser aparatima i preduzimanje sigurnosnih i zaštitnih mera za pacijente i osoblje.
Laseri za meka tkiva
Od pojave lasera (60-tih godina) pa do danas, objavljeno je dosta radova o njihovoj primeni i efektima na meka tkiva. Činjenica je takođe da je laserski zrak najpre korišćen u hirurškim intervencijama u medicini, a tek kasnije i u stomatologiji. Laserski zrak se u medicini koristi u brojnim hirurškim indikacijama (resekcijama mekih tkiva npr. pri mastektomiji, resekciji tumora, tretmanu vaskularnih lezija kao {to su:hemangiomi, teleangiektazije, piogeni granulomi, angiofibromatoza, tretmanu pigmentnih lezija kao {to su lentigo, kongenitalni melanocitni nevusi, tretmanu hipertrofičnih ožiljaka, keloida, strija i dr.). Obzirom da predstavljaju manje invazivnu tehniku laseri nude hirurgiju bez krvi, uz minimum postoperativnih komplikacija, a u zavisnosti od energije svetlosnog zraka meko tkivo može koagulisati pri čemu je naravno intervencija bezbolna. Pioniri primene lasera u stomatologiji su imali dodatni problem jer je pri tretmanu mekih tkiva u usnoj duplji često dolazilo i do efekata laserskog zraka na zube, koje je tom prilikom bilo teško zaštiti. Konkretno, za uklanjanje mekog tkiva u usnoj duplji koristi se ugljen-dioksidni (CO2) laser. Indikacije za priomenu lasera na mekim tkivima su brojne: gingivektomija, proliferacija tkiva, biopsije, produženje kliničke krune, uklanjanje frenuluma, tretman aftoznih ulceracija, incizija i drenaža apscesa, lečenje hemangioma. Klinička istraživanja su potvrdila da postoje razlike u reakciji tkiva u zavisnosti da li je incizija u mekom tkivu urađena skalpelom ili CO2 laserom. Naime, posle upotrebe CO2 lasera uočeno je sporije zarastanje i značajno manji ožiljak, redukcija postoperativnog bola i znatna ušteda vremena.
Laseri za tvrda tkiva
Za razliku od dobro proučene interakcije između mekih tkiva i laserskog zraka, interakcija zraka sa čvrstim tkivima još uvek nije jasno i precizno determinisana. Razloge treba tražiti pre svega u optičkim karakteristikama čvrstih tkiva (refraktorni indeks, indeks rasejanja, absorpcioni koeficijent) odnosno parametrima laserskog zraka (talasna dužina, učestalost, energija impulsa, prostor, vreme). Naime, kod materija sa visokim apsorpcionim koeficijentom (µm u 100cm) energija laserskog zraka se absorbuje unutar 100 µm površine i pretvara u toplotu. Transport laserske energije kroz tvrda zubna tkiva značajno zavisi i od rasipanja svetlosnog zraka u interakciji sa ovim tkivima. Potvrđeno je da gleđ i dentin u zoni vidljivog dela spektra i zoni bliskoj infracrvenom spektru slabo absorbuju laserski zrak, odnosno da je rasipanje svetlosti kod ovih tkiva veoma značajno. Istraživanja u ovoj oblasti su takođe potvrdila da je koeficijent apsorpcije i rasipanja za dentin značajno veći nego za gleđ. Naime, veći apsorpcioni koeficijent dentina udružen sa jačim rasipanjem zračenja često dovodi do depozicije energije na granici gleđ-dentin, {to može uzrokovati subpovršinsko zagrevanje, pojavu pukotina na gleđi i nekrozu pulpe. Mineralna komponenta gleđi (hidroksiapatit) ima izrazitu apsorpcionu sposobnost u zoni infracrvenog zračenja, zahvaljujući fosfatima, karbonatima i hidroksilnim grupama u kristalnoj strukturi gleđi. Za apsorpciju laserskog zračenja kod ugljendioksidnih lasera odgovoran je pre svega hidroksiapatit gleđi, a celokupna energija se absorbuje u veoma tankom sloju gleđne površine. Apsorpcioni koeficijent visoko absorpcionih materijala može se odrediti i merenjem temperature u funkciji vremena. Laserska tehnologija danas omogućava da se brojne hirurške intervencije mogu izvesti u suvoj sredini i u odličnoj vidljivosti uz značajnu uštedu vremena. Laserski zrak može seći i meka i tvrda tkiva, suši i koaguliše tkivo, smanjuje postoperativnu osetljivost, redukuje broj i virulenciju bakterija i ne ostavlja ožiljke posle intervencije. Laseri za tvrda tkiva se mogu koristiti skoro u svim stomatološkim disciplinama i to: preventivnoj stomatologiji, restaurativnoj stomatologiji, endodonciji, parodontologiji, oralnoj hirurgiji, implantologiji i dr.
Laseri u restaurativnoj stomatologiji
Laseri se u restaurativnoj stomatologiji mogu koristiti u različitim indikacijama: za dijagnostiku karijesa, preparaciju kaviteta, kondicioniranje zidova kaviteta pre restaurativne procedure kompozitnim ispunima kao i za polimerizaciju kompozitnih materijala Rana dijagnostika karijesa je jedan od osnovnih preduslova za njegovu uspešnu terapiju. Otkrivanje rane demineralizacije gleđi osim preventivnog efekta često predstavlja i početak lečenja, odnosno zaustavljanja toka bolesti. Laser fluorescencija je dijagnostička procedura koja se zasniva na različitim optičkim svojstvima zdrave i demineralizovane gleđi. Suština u uklanjanu tvrdog zubnog tkiva (gleđi i dentina) laserskim zrakom leži u činjenici da ova tkiva dobro apsorbuju zrake zahvaljujući vodi i OH jonima hidroksiapatita. Laseri sa talasnom dužinom bliskom spektru infracrvene svetlosti (Er:YAG(?=2,94µm) i Er:YSGG (?=2,79µm) su najpogodniji za preparaciju kaviteta jer se njihovo zračenje vrlo dobro apsorbuje od strane zubnih tkiva. Pri tome absorbovana energija dovodi do povećanja temperature i pritiska u zubnim tkivima pa se javlja neka vrsta "eksplozije" i materijal puca, odnosno dolazi do odlamanja delova zubnih tkiva. Obzirom da je karijesni dentin manje čvrst od okolnog zdravog dentina i gleđi, za njegovo uklanjanje je neophodan laserski zrak koji indukuje manje zagrevanje i manji pritisak, odnosno kod karijesnih zuba se može pri preparaciji "odlamati" veća površina zubnog tkiva. Primenom erbijumskog lasera (samo jednim pulsom) dolazi do povećanja temperature od 100°C na delu zuba gde je usmeren zrak, dok je samo nekoliko mikrona dalje od mesta gde se "odlama" zubno tkivo porast temperature samo nekoliko °C. Pri upotrebi multiplog pulsa porast temperature može biti i do 30°C kroz ceo zub. Ovo naravno može uticati na pulpodentinski kompleks i dovesti do nekroze pulpe.
Laseri u endodonciji
Primena lasera u endodontskoj terapiji vezana je pre svega za kanalsku terapiju i u određenim slučajevima se koristi kod endodontskih hirurških zahvata (apikotomija). Naravno, najvažnija uloga laserskog zraka je u sterilizaciji očišćenog i obrađenog kanala korena odnosno u sterilizaciji parakanalnog sloja zidova kanala. U ove svrhe koriste se Nd:YAG, Er:YAG diodni i ugljendioksidni (CO2) laseri. Posle adekvatne preparacije u kanal se unosi tanko optičko (kvarcno) vlakno (300-350µm) koje omogućava da svetlosni zrak prodre u dentinske zidove i druge akcesorne kanale (do 150µm) i "uništi" zaostale bakterije. Posle primene lasera čak i kod velikih periapeksnih lezija nisu uočeni bolni simptomi niti komplikacije posle endodontskog zahvata.